Кэбээйи улууһа
МБҮӨТ “Куокуй орто оскуолата”
Васильева
Сардаана Иннокентьевна-
саха тылын уонна литературатын учуутала
“Методическай матырыйаал”
Саха литературатыгар кылаас таҺынан үлэни тэрийии
Предмети дириҥэтэн үөрэтиигэ туһууланар
2024
Быһаарыы сурук
Саха литературатын предметин үөрэтиигэ сүрүн соругунан о5о уйул5атын уратыларын баттаабакка, кыахтаах, күүстээх өрүтүн таба тутан, мындырдаан, онно тирэҕирэн киһи быһыытынан оло5у дьоЬуннук олорорго тускулуур дьо5урдара сайдалларыгар олук охсуу, сайыннарарга дьулуһуу буолар.
Уруокка о5олор билиини төһө сатаан булунналларын уонна ону олоххо таба туһаналларын америка психолога Б. Блум билиини толору ылыныы технологиятынан кэтээн көрөн билиэххэ сеп. Бу технологияны В.В. Гузеев «Образовательная технология: от приема до философии» улэтигэр (М, Октябрь, 1996) суруйбута. Шишигина В.Р., Ефремова А.В., Кудрина М.А. Б. Блум технологиятын сиһилии ырыппыттара. Кэтээн көрүү түмүгүнэн кылааска үлэ5э үөрэнээччи өйдөөһүн, ылыныы, туттуу таһымыгар толору эппиэттииллэр.
Бу таблицаттан көстөрүнэн курдук үөрэнээччи кылааска үлэҕэ өйдөөһүн, ылыныы, туттуу эрэ таһымыгар тиийэр эбит.
Үөрэнээччи кылааска ылбыт билиитин таһынан баҕа өттүлэринэн араас кээмэйдээх бөлөхтөргө түмсэн үлэлииллэр. Оҕолор, бэйэлэрин дьоҕурдарынан, интэриэстэринэн көрөн сөбүлүүр үлэлэрин көрүҥүнэн дьарыктаналлар. Уруокка ылбыт билиини дириҥэтэн, кэҥэтэн, о5о чинчийэр дьоҕура сайдар. Оҕо тылга интэриэһин көбүтэн, төрөөбүт тылга баҕаран, өйдөөн - дьүүллээн үөрэнэр, өйдөрүн- санааларын сытыылыыр ис хоьоонноох матырыйааллары талар.
Уруокка оҕо тэҥнээн көрөр дьоҕурун сайыннарыы түмүгүнэн:
1. Үөрэнээччи учууталы кытта биир кэрдиискэ турар. Иккиэн тэҥҥэ билиигэ кэлэллэр;
Оҕо урукку билиитигэр олоҕ
урар;
Куолаан үөрэтии ньымаларыгар үөрэнэр;
Оҕ
о бэйэтэ өйдөбүлгэ тиийэр суолу тобулар;
Сөптөөх матырыйаалы хомунар ( санаатын, билиитин- көрүүтүн түмэр, кинигэттэн бэйэ санаатын дакаастыыр, бигэргэтэр этиилэри, санаалары булар, ону сатаан туһанар);
Араас тылдьыты, ыйынньыгы ту
һ
анар;
О5о бэйэтин ү
лэтин ырытынар, сыаналанар;
1. Алексей Елисеевич Кулаковскай «Үрүйэ» хоһоонугар
киһи - айылҕа оҕото
Дьарык формата: видеоклип сценарийын оҥоруу
Сыала: Суруйааччы айылҕаны ойуулуур айымньыларын түмүү.
Соруга:
Т
ү
м
ү
лл
ү
б
ү
т айымньыларыгар айыл
ҕ
аны ойуулуур кэрчиктэрин бы
һ
а тардыы;
Ойуула
аһ
ыннаах кэрчиккэ с
ө
п тү
бэ
һ
эр запистары талан ылыы
;
Уруок сорудаҕа эрдэттэн да, кэмигэр да бэриллиэн соп. Ол оҕолор уратыларын учуоттааһынтан тахсар. Уруок бастакы чааһа Алексей Кулаковскай олоҕор, айар улэтигэр ананар. Уруок иккис чааһын оҕо айар дьоҕурун сайыннарыыга ананара ордук тоҕоостоох буолар. Ол кэннэ клип хайдах сурулларын кылгастык кэпсэниллэр (мелодияны талыы, сценарий суруйуу, режиссерскай уонна операторскай улэ, оруолларынан наардааһын, клип уһуллар миэстэтин талыы). Ол барыта оҕо видеоклип сценарийын суруйалларыгар, кэлин усталларыгар баҕаран туран көхтөөхтүк үлэлииллэригэр кыах биэрэр.
Уруок сүрүн чааһыгар сценарий холобурун көрдөрүөххэ наада. Оҕолорго ону ырытыахтарын сөбүн уонна бэйэлэрэ хайдах оҥоруохтарын баҕаралларын туһунан туоһулаһабыт. Ол кэннэ А. Кулаковскай айылҕаны ойуулаабыт кэрчигэр сөп түбэһэр мелодиятын талан видеоклип сценарийын суруйууга сорудах бэриллэр. Сүрүн ирдэбилинэн буолуохтаах:
1. Ис хоһоонугар, музыкатыгар сөп түбэһиитэ.
2. Устарга миэстэтин таба таайыы.
3. Дьиҥ олоххо устарга улахан уустуктары көрсүбэт буолуу.
4. Оруоллары табыгастаахтык наардааһын.
О5олор суруйан бүппүттэрин кэннэ бэрибиэркэлииргэ оҕолорунан бэйэлэрин ырыттарар, мөккүһүннэрэр ордук тоҕоостоох. Онтон бүтүн кылааһынан биир бастыҥынан сабыылаах куоластааһынынан талыллар. Киниэхэ «Оскар» премиятын, эбэтэр ханнык эмэ атын ааты толкуйдаан биэриэххэ сөп. Саамай үчүгэй видеоклип сценарийынан устара холонуохха сөп. Ону кылаас таһынан ыытыллар. Кэлин биир эмэ клип уһулуннаҕына, уруокка бэйэтэ тыыннаах холобур буолуоҕа.
А. Кулаковскай «Үрүйэ» хоһоонугар айыл5атын сөп түбэһэр видеоклип сценарийын холобура:
Уһуллар сирэ: 1. Үрүйэ.
Бастакы фрагмена: Сарсыарда эрдэ күн тахсан иьэр. Үрүйэ кылыгырыыр тыаһа иһиллэр.
Иккис фрагмена: Ууларын хаммыт көтөр- сүүрэр утаппыт тамахтарын ханнара үрүйэ кытыытыгар мустан тоҕуоруһаллар.
Үһүс фрагмена: .. ..
Төрдүс фрагмена: ……
Видеоклипка кимнээх кыттыыны ылбыттара тахсар. Видеоклибы устуох иннинэ оруолларга араарарга кылаас уонна биирдиилээн оҕо уратытын, баҕатын уонна талаанын учуоттуур наадалаах.
2. А. Е. Кулаковскай «Байанай алгыһа» айымньытыгар Байанай уобараһа
Формата: Көрдүүр- чинчийэр үлэ
Сыала:
А. Е. Кулаковскай «Байанай алгыһын» дьоҥҥо-сэргэҕэ билиһиннэрии.
Соруктара:
Байанайы
үө
рэппит
дьон тустарынан
матырыйаалы, Байанайга анаммыт алгыстары хомуйуу;
А. Е.
Кулаковскай «
Байанай алгы
һ
ын» си
һ
илии аа
ҕ
ыы, ырытыы, тэ
ҥ
нээн к
ө
р
үү
, т
ү
м
үү
;
А. Кулаковскай «Байанай алгы
һ
ыгар
Байанай характерын
, майгытын – сигилитин, та
ҥ
а
һ
ын- сабын хайдах арыйарын тэ
ҥ
нээн к
ө
р
үү
, ырытыы;
Киириитэ: Е. Алексеев «Өксөкүлээх Өлөксөй» диэн монографиятын, саха дьахтара М.Н.Андросова, С.В. Ястремскай үлэлэрин үөрэтии, А. Е. Кулаковскай уонна Ырыа Тиэхээн алгыстарын тэҥнээн көрүү;
Үлэ ньымата.
- хатылааһын;
- ырытыы;
- тэҥнээн көрүү;
- түмүү;
1.1. Алгыс
Айылҕа биһигини иитэр- аһатар. Айылҕаны кытта алтыһан олорбут буоламмыт, тыыммат предмеккэ сүгүрүйэбит, көстүбэт күүстэргэ, Айыыларга, иччилэргэ алгыс көмөтүнэн сүгүрүйэбит.
Алгыс- дьонҥо- сэргэҕэ, олоххо- дьаһахха үтүө тускулу, ыра санаа туоларын кэрэһэлиир, үрдүк Айыылартан, көстүбэт күүстэртэн көрдөһүү- ааттаһыы, үрдүк ааттарыгар үҥүү- сүктүү ааттанар.
сэргэ туруоруу алгыһа;
айаҥҥа аттаныы алгыһа;
ыал буолуу алгыһа;
ыһыах алгыһа;
булт алгыһа;
Былыр дьон санаатыгар итини барытын айылҕа, от- мас, сир- дойду, дьиэ- уот, хотон иччилэрэ, айыылар истэллэр, билэллэр.
Байанай
Саха дьахтара М.Н.Андросова 1890 с. суруйуутунан, Байанайы Үрүҥ Айыы тойон уолаттарыттан биирдэстэрэ. Кини Орто дойдуга киһитэ-сүөһүтэ олохтонуутугар, аҕатын ыйааҕынан, Кураҕаччы сүүрүк аттаах Куралай Бэргэн диэн кулуттаах, Дьыллык Дьылычаан Хара диэн кыыс хамначчыттаах Үөһээ дойдуттан туһэриллэр диэн быһаарар;
С.В.Ястремскай байанайы орто дойдуга олохтооҕо диэн суруйар. Кини суруйуутунан, “Байанайдар уон биирдэр. Кинилэр дьонтон үөскээбиттэрэ.Былыыр-былыр тоҕус ини-бии, икки балыстарын кытта аһара дьадаҥытык, наар бултаан аһаан олорбуттар. Кинилэр өлбуттэрин кэнниттэн үөрдэрэ байанайдар буолбуттар»
А.Кулаковскай байанайдар төруттэрин-уустарын быһаарбат.
Байанайга анаммыт айымньылар: Ырыа Тиэхээн “Байанай”, “Баай- Барыылаах” олоҥхо..
Алексей Елисеевич Кулаковскай- Өксөкүлээх Өлөксөй - саха литературатын төрүттээбит, уһулуччулаах поэт, саха бастакы учуонайа, бөдөҥ общественнай деятель. 1900 сыллаахха суруйбута уонна бу айымньыннан саха уус-уран литературата төрүттэммитэ. Бу алгыһы булчуттан истэн суруйбута.
Байанай уобараһа
Түмүк: Булт- өбүгэлэрбит сүрүн дьарыктара буолар. Айылҕаҕа сүгүрүйэн, иччилэри айбыт.
Байанай быһаарыы түмүгүнэн:
1. Саха дьахтара М.Н.Андросова 1890 с. суруйуутунан, Үөһээ дойдуттан түһэриллибит диэн бэлиэтиир. Оттон С.В.Ястремскай байанайдары орто дойду олохтоохторо быһаарар;
2. А.Кулаковскай байанайдар төрүттэрин-уустарын быһаарбат;
3. Байанай түҥ былыргыттан баара сабаҕаланар;
“Байанай алгыһын сиһилии ааҕан баран :
Алгыс туох суолталаа
ҕ
ын биллим;
Байанайга с
ү
г
ү
р
ү
й
үү
гэ
, сиэри - туому туту
һ
уохтаахпыт;
Айыл
ҕ
а
ҕ
а харыстабыллаахтык сы
һ
ыанна
һ
ыахпыт;
А
һ
ыныгас ,
кыра
ҕ
а - кыаммакка к
ө
м
ө
л
өһүө
хтээхпит;
Саха норуотун
ү
т
үө
ү
гэ
һ
э к
ө
л
үө
нэттэн к
ө
л
үө
нэ
ҕ
э биэрэн и
һ
иэхтээхпит;
Иччилэргэ с
ү
г
ү
р
ү
й
үү
ки
һ
ини ки
һ
и бы
һ
ыытынан олоххо иитэрин, у
һ
уйарын, такайарын
ө
йд
өө
т
ү
м;
Аныгы булчут Байанайга с
ү
г
ү
р
ү
йэрин бэлиэтээтим;
3. .А.Е. Кулаковскай «Саха интеллигенциятыгар» суругар балыктааһын
Формата: Көрдүүр- чинчийэр үлэ
Сыала:
А. Е.
Кулаковскай «
Саха интеллигенциятыгар» суругар балыгы харыстыырга ханнык ньымалары баалларын, ханнык т
ө
р
ү
т былыргы сиэри - туому туту
һ
уохха с
ө
б
ү
н дьоҥҥо-сэргэҕ
э били
һ
иннэрии.
Үлэ соруктара:
Балыктаа
һ
ын
ту
һ
унан матырыйааллары
, эбэ иччитигэр анаммыт алгыстары хомуйуу;
Балыктаа
һ
ыны
чинчийбит
үө
рэхтээхтэр
ү
лэлэрин
үө
рэтии, ырытыы;
А. Е.
Кулаковскай «
Саха интеллигенциятыгар» суругун аа
ҕ
ыы, ырытыы, тэ
ҥ
нээн к
ө
р
үү
, т
ү
м
үү
;
Балыктаа
һ
ы
ҥҥ
а ханнык сиэри - туому толороллорун тэ
ҥ
нээн к
ө
р
үү
, ырытыы;
Саха сиригэр 14 сылы сыылкаҕа олорбут, омугунан поляк, саха дьонун олоҕун сиэрин ымпыктаан–чымпыктаан үөрэтэн, дьиҥ кырдьыктааҕынан сырдаппыт уонна киэҥ эйгэҕэ таһаарбыт үтүөлээх киһи, уһулуччулаах учуонай Николай Алексеевич Виташевскай, саха олоҕун, культуратын чинчийээччи, политическай сыылынай Всеволод Михайлович Ионов, саха литературатын төрүттээччи, уһулуччулаах поэт, саха бастакы ученайа -лингвиһэ, этнограба, фольклориһа, бөдөҥ общественнай деятелэ Алексей Елисеевич Кулаковскай - Өксөкүлээх Өлөксөй чинчийбиттэрэ;
2. Саха литературатыгар Иван Гоголев «Хара кыталык» 1 чааһа, Н. Д. Неустроев «Балыксыт», Н. Е. Мординов- Амма Аччыгыйа «Куйуур», П. А. Ойуунускай «О5о куйуурдуу турара» айымньыларыгар киллэрбиттэрэ.
Алексей Елисеевич
Кулаковскай «
Саха интеллигенцията» суруга
«Саха интеллигенциятыгар» суруга 1912 сыллаахха суруллубута. «Саха интеллигенцията» суругар суруллубут үлэтиттэн 4 хайысханы тыа дьоно буоларбыт быһыытынан биһирээтибит.
1. Сири-дойдуну туһаныы (землепользование);
2. Сири-дойдуну тупсарыы (земледелие).
3. Балыктааһын (о рыболовстве).
4. Сүөһүнү- сылгыны иитии (скотоводство)
Чинчийээччилэр бэлиэтээбит, А. Е. Кулаковскай «Саха интеллигенциятыгар» суругар киллэрбит, аныгы балыксыттар тутуһар балыктааһынҥа сиэрдэрэ- туомнара
А. Е. Кулаковскай суругун ааҕан баран, балыктааһын айылҕаны кытта алтыһыы кэмэ буоларынан, сиэри – туому тутуһууну, бэйэ икки ардыгар сиэрдээх сыһыаны эрэйэр.
Балыкка харыстабыллаахтык сыһыаннаһыы диэн тугуй?
Айыл
ҕ
а
ҕ
а харыстабыллаах
ки
һ
илии сы
һ
ыан
;
Балык- саха ки
һ
итин с
ү
р
ү
н а
һ
ылыга буоларын хас биирдии ки
һ
и
ө
йд
үө
хтээх;
Ө
йд
өө
хт
ү
к сы
һ
ыанна
һ
ан, имири эспэт ту
һ
угар балыктаа
һ
ын;
Балык сайдарын,
үө
ск
үү
р
ү
н ту
һ
угар дьа
һ
аллаах улэлэри о
ҥ
оруу;
А. Е. Кулаковскай сүбэлээбит субэтэ билиҥҥи кэмҥэ тоҕоостооҕун өйдөөтүбүт, этиилэрэ-санаалара олус үрдүк таһымнаахтар, научнай ырытыылара уонна бэлиэтээһиннэрэ дириҥ хорутуулаахтар.
4. Анемподист Иванович Софронов поэзиятыгар кэрэ өйдөбүлэ
Сыала:
Алампа саха поэзиятыгар лириканы киллэрбит улахан
өҥөлөөҕүн
, саха поэзиятыгар дьахтары
ү
рд
ү
к кэрдиискэ та
һ
аарбыт, та
ҥ
а
ра о
ҥ
остон
үҥ
п
ү
т- с
ү
кт
ү
б
ү
т поэт буоларын
били
һ
иннэрии.
Сорук:
Алампа
ту
һ
унан матырыйааллары
хомуйуу;
Алампа
поэзиятын чинчийбит
критиктэр
ү
лэлэрин
үө
рэтии, ырытыы;
Суруйааччы поэзиятын аа
ҕ
ыы, ырытыы, тэ
ҥ
нээн к
ө
р
үү
, т
үмүү
;
Поэзиятыгар кэрэ өйдөбүлүн быһаарыытын
тэ
ҥ
нээн к
ө
р
үү
, ырытыы;
Туттуллубут литература: филологическай наука кандидата, литературовед В.Н. Протодьяконов , филологическай наука доктора, СВФУ профессора, СР Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ В.Б. Окорокова үлэлэрин туһаныы,
Ньымата.
- үөрэтии;
- ырытыы;
- тэҥнээн көрүү;
- түмүү;
Тус санааны, сыҺыаны сайыннарар үөрүйэх (личностные УУД)
Хоһоону сэргээн, кэрэхсээн, өйдөөн ааҕарга үөрэтии, аахпыты бэйэ сайдыытын туһанарга туһулааьын,
сиэр-майгы сыаннастарын ө
йд
өтүү
;
Бэйэни салайынар-дьаһанар үөрүйэх (регулятивные УУД)
Хоһоон нөҥүө поэт оло5ун, тапталыгар сыһыанын, сиэрин- майгытын арыйыы, дириҥник таба өйдүүргэ үөрэтии;
Хоһоон айыллар үгэһин, кистэлэҥин араас ньыматын билиһиннэрии;
Билэр-көрөр үөрүйэх (познавательные УУД)
Үөрэнээччи айымньылаахтык толкуйдуур уонна айар дьо5ура тобулларыгар суол аьыы;
Айымньыны уран тыллаах, ураты дьо5урдаах, талааннаах дьон айарын өйдөтүү;
Бодоруһар үөрүйэх (коммуникативные УУД)
оҕо бэйэтэ өйдөбүлгэ тиийэр суолу тобулар;
сөптөөх матырыйаалы хомунар, билиитин- көрүүтүн түмэр, ону сатаан туһанар;
үөрэнээччи тыл дьоҕурдарын иҥэринэн, саныыр санаатын тылынан, суругунан хомоҕойдук этэр;
үөрэтии ньыматыгар үөрэнээччи бэйэтэ өйүнэн, бэйэтин таһымынан суругунан үлэни ыытар;
Дьарык түмүгүнэн:
Өскөтүн саха поэзиятыгар дьахтары үрдүк кэрдиискэ таһаарбыт, таҥара оҥостон үҥпүт- сүктүбүт поэт поэзиятын ааҕан ааҕан, тэҥнээн, тылын – өһүн ырыттаҕына:
Тапталга харыстабыллаахтык сыһыаннаһыа;
Уол кыыһы үҥэр- сүктэр таҥара оҥ
остон, айар талаана уһуктуо;
Алампа поэзията киһиэхэ убаастабыллаахтык сыһыаннаһарын, киһини киһи быһыытынан олоххо иитэрин, уһуйарын, такайарын өйдүө;
Оҕо хоһоону сатаан ырытан, хоһоонноохтук ааҕар дьоҕура сайдыа;
Уруок хаамыыта
А.И. Софронов саха литературатыгар лириканы төрүттээбит поэт буолар. Ол быһыытынан кини хоһоонноругар иэйиитин- санаатын аһаҕастык куппута. Ол туһунан кини эппитэ: “Барыта бэйэм туһум, барыта бэйэм саныыр санаам, олорбут олоҕум номоҕо”. Алампа лирикатын биһиги кини дууһатын дневнигэ диэн ааттыыбыт. Манна кини өйө- санаата хайдах быһыылаахтык сайдан- уларыйан испитэ, поэт туохтан ыалдьыбыта- муҥнаммыта барыта толорутук көстөр уонна кини бэйэтэ эппитинии ол барыта билигин ордук сыаналанан, поэт үрдүк баайа, норуотугар хаалларбыт нэһилиэстибэтэ буолар.
Таптал Алампа айар үлэтигэр суолтата тугунан да кэмнэммэт улахан. Кини тапталын поэзиятын музатынан 14 сыл бииргэ олорбут кэргэнэ, саха бастакы актрисата Евдокия Констанитиновна Яковлева буолбута. Поэт бу тапталтан кынаттанан өлбөт- сүппэт айымньыларын суруйда5а, ол таптала иэтэн- туотан, сүрэҕин ытатан саха дьонугар ылбаҕай ырыалары төрөттөҕө. Поэт аан бастакынан тапталы эридьиэстээн ыллаан- туойан лириканы айбыта. Үйэлээх таптал баар буолан, поэт тохтообокко туойбута- айбыта, бу иэйиини кини өрө туппута, таптал поэзия тыына буоларын бигэтик билэрэ:
Мин ыллыам-
Эйигин
Үрүҥ күн анныгар,
Үктэл буор үрдүгэр,
Баайдааҕар бастатан ,
Үптээҕэр үрдэтэн....
Алампа саха дьахтарын кэрэ мэтириэтин айбыта дьүһүйбүтэ:
Уу долгунун курдук
Унаарыйа устан,
Салгын нарынын са5а
Талбаарыйа хаамар...
Алампа саха эр киһитэ таптыыр дьоҕурун, күүһүн көрдөрбүтэ билиҥҥээҥҥэ диэри ааҕааччы санаатын өрүкүтэр.
Санныҥ үрдүнэн
Салаҥ сайаҕастык
Сандаарыччы көрбүккүн
Сааһым тухары
Саныы сылдьыам,
Өлүөрүм тухары өйдүү сылдьыам...
диэн кини тапталлааҕын биир көрүүтэ хайдахтаах курдук күндүтүн туһунан этэр. Ол иһин:
Эн иннигэр
Кытыаста умайар
Кытарар уокка
Кытта умайыам.
Будулуйар боруоктаах
Будулуйар муораҕа
Төбөбүнэн түһүөм....
диэн кини күүстээх, соҕотох тапталыгар андаҕайыыта ааҕааччыны эрэ долгутар.
2 Үлэни тэрийии
Хоһоонноохтук аах . А.И. Софронов хоһооннорунан үлэни тэрийии
«Үрүҥ туллук эрэ мөлбөстүүр”
“Ньургуһуннааҕар ньуолдьаҕай ньуурдаах”
“Уулларбыт хорҕолдьун курдук”
“Миигин тоҕо ыллаппаккын?”
Дириҥэтэн ырыт
Кэрэ туһунан автор өйдөбүлэ
1. Күлүмүрдэс эрэ дьүһүҥҥүн,
Күлүмнээн эрэ көрөргүн
Күннээҕэр эрэ күндүтүк,
Көрөбүн эрэ көмүһүөм. Бу строкалары тэҥнээн көр, ырыт
2. Хамныыр эрэ Кэрэ диэн тылы хайдах өйдүүгүн?
Хайгыы көрөр
Хара дьураа хаастаах...
3. Сибэккитээҕэр тэтэркэй имнээх,
Күөх уу долгунун курдук
Күөгэлдьигэс бэйэлээх
Көмүс доҕоруом...
4. А.И. Софронов норуот кэрэ кыыһын идеалын көрдөрбүтүн дакаастаа
5. Лирическай герой тапталын күүһүн хоһоон строкаларынан көрдөр.
Чинчийэн көр
Тэҥнэбил
Хоһоонтон Ханалытан этии холобурдарын бул, бэйэҥ тылыгынан
Ымпыктаан хоһуйуу быһаар
« Алампа поэзиятыгар кэрэ туһунан өйдөбүл» тема5а сөп түбэһиннэрэн, Алампа хас да хоһоонноруттан таҥан литературнай композицията оҥор
Кэмтэн – кэм ааста5ын аайы Алампа эппит тыллара диринээн, кууьурэн, санаттан сана дьаптал5алара арыллан, эссэ эбии суолталана турдуннар. Саха саарынын, талааннаах ыччатын аата уйэлэргэ ааттана турдун!
5. Семен Данилов поэзията (5 кылаас)
Сыала:
Семен Данилов саха поэзиятыгар улахан
өҥөлөөҕүн
,
лирикатыгар
дьыл кэмин хоһуйбут, төрөөбүт дойдутун, айылҕатын
та
ҥ
ара
о
ҥ
остон
үҥ
п
ү
т- с
ү
кт
ү
б
ү
т поэт буоларын
били
һ
иннэрии.
Сорук:
Семен Данилов
ту
һ
унан матырыйааллары хомуйуу;
Семен Данилов
поэзиятын чинчийбит критиктэр
ү
лэлэрин
үө
рэтии, ырытыы;
Суруйааччы поэзиятын аа
ҕ
ыы, ырытыы, тэ
ҥ
нээн к
ө
р
үү
, т
үмүү
;
Поэзиятыгар кэрэ өйдөбүлүн быһаарыытын
тэ
ҥ
нээн к
ө
р
үү
, ырытыы;
Туттуллубут литература: филологическай наука кандидата, литературовед В.Н. Протодьяконов , филологическай наука доктора, СВФУ профессора, СР Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ В.Б. Окорокова улэлэрин туьаныы,
Ньымата.
- үөрэтии;
- ырытыы;
- тэҥнээн көрүү;
- түмүү;
Тус санааны, сыҺыаны сайыннарар үөрүйэх (личностные УУД)
Хоһоону сэргээн, кэрэхсээн, өйдөөн ааҕарга үөрэтии, аахпыты бэйэ сайдыытын туһанарга туһулааьын,
сиэр-майгы сыаннастарын ө
йд
өтүү
;
Бэйэни салайынар-дьаһанар үөрүйэх (регулятивные УУД)
Хоһоон нөҥүө поэт оло5ун, тапталыгар сыһыанын, сиэрин- майгытын арыйыы, дириҥник таба өйдүүргэ үөрэтии;
Хоһоон айыллар үгэһин, кистэлэҥин араас ньыматын билиһиннэрии;
Билэр-көрөр үөрүйэх (познавательные УУД)
Үөрэнээччи айымньылаахтык толкуйдуур уонна айар дьо5ура тобулларыгар суол аьыы;
Айымньыны уран тыллаах, ураты дьо5урдаах, талааннаах дьон айарын өйдөтүү;
Бодоруһар үөрүйэх (коммуникативные УУД)
оҕо бэйэтэ өйдөбүлгэ тиийэр суолу тобулар;
сөптөөх матырыйаалы хомунар, билиитин- көрүүтүн түмэр, ону сатаан туһанар;
үөрэнээччи тыл дьоҕурдарын иҥэринэн, саныыр санаатын тылынан, суругунан хомоҕойдук этэр;
үөрэтии ньыматыгар үөрэнээччи бэйэтэ өйүнэн, бэйэтин таһымынан суругунан үлэни ыытар;
Уруок хаамыыта
Нарын сүрэхтээх поэттар, сыппаабат бөрүөлээх суруйааччылар!
Күөмчүлэммити көмүскүүр күүстээх санаалааххыт,
Атаҕастаммыты абырыыр амарах сүрэхтээххит.
Аҕыс кырыылаах кырдьыксыт сытыыта- Эһиги!
Дьон киһитэ диэн дьоллоох ааты ылбыт- Эһиги!
Суорун Омоллоон
Семен Данилов- лирик поэт. Кини төрөөбүт аҥаат- муҥаат алаастарын, таас күөллэрин, Сиинэ, Өлүөнэ курдук сиэдэрэй үрэхтэрин, өрүстэрин, Муустаах муора кытылыттан Тэйэр хайаҕа тиийэ кэрэ бэлиэ, ытык- мааны сирдэри ылбаҕайдык хоһуйбута.
Бу далай, бу халлаан сарыала,
Сүрэҕи угуттуур күөх салгын,
Бу уйгу ыһыаын чараҥа,
Үлүскэн үөрүүбүт, бу дьолбут-
Барыта эн эбээт, мин дойдум!
Бу өлгөм үүнүүлээх алаастар,
Бу саһыл сыһыылар, толооннор,
Бу көмүс үктэллээх хайалар,
Угуттаан таһымныыр үрэхтэр-
Барыта эн эбээт, мин дойдум!
Семен Данилов оҕолорго аналлаах хоһоонноругар былыргы саха үһүйээннэриттэн, сэһэннэриттэн тардыылаахтар үгүстэр: кэрээбэт кэпсээнинэн күөх маһы хагдарытар, хаппыт маһы көҕөрдөр Сээркээн Сэһэн, Чаачахаан, Аҥаа Моҥус курдуктар.Ол эрээри күннээҕи олоххо көстөр оҕодор дьүһүннэрэ- бодолоро ордук элбэхтик ойууланар: сүрэхтэрэ суохтара, сымыйаччылар, куттастар, ытанньахтар, хардааччылар, кэдэрги кэмэлдьилээхтэр, үөрэхтэригэр куһаҕаттар... эҥин- бу оҕолору автор муҥхааллар диэн ааттыыр. Итилэртэн биир уһулуччулара: Утуйаан туһунан омуннаах сэһэн.
Бу орто дойдуга туох барыта, киһи- сүөһү, үөн- көйүүр эмиэ үөрэннэҕинэ эрэ үчүгэйдик олорор. Ол айылҕа сокуона.
Оту мунньан оҥорбут
Уйатыгар олорор
Көрдөөх күндү ырыалаах
Күөрэгэйим оҕото.
Ылбаҕайдык ыллыырга
Үөрэниэҕин баҕарар.
Кыртас хайам үрдүгэр
Кыһа тааска олорор,
Модун, дохсун айаннаах
Мохсоҕолум оҕото
Үөһэ- үөһээ көтөргө
Үөрэниэҕин баҕарар.
Ити эрээри киһи барыта күөрэгэй курдук ылбаҕайдык ыллыырга дьулуспат, мохсоҕол оҕотун курдук модуннук, түргэнник үрдүктэн үрдүккэ өрө көтөн тахсыан баҕарбат. Итини барытын- үчүгэйи, куһаҕаны- Үрүҥ Күн үөһэттэн көрөн турар. Ол иһин бэлиэтээн этэрпоэт:
Сүрэхтээх уол
Сорукка сүүрдэ5инэ,
Истигэн кыыс
Ийэтигэр көмөлөстөҕүнэ,-
Күн күлэр.
Хайҕаан күлэр.
Ыраас оҕо
Ыллаан чаҕаардаҕына,
Чэнчис оҕо
Дьиэрэҥкэйдээн тэптэҕинэ,-
Күн күлэр,
Сэргээн күлэр.
2 Үлэни тэрийии
Хоһоонноохтук аах . С.П. Данилов хоһооннорунан үлэни тэрийии
«Мин дойдум”
“Саҥа күн”
“Халлаан үөр сулус кыымынан”
“Айылҕаҕа тахсаммын
»
Дириҥэтэн ырыт
Төрөөбүт дойдуга таптал туһунан автор өйдөбүлэ
1. Бу өлгөм үүнүүлээх алаастар
Бу саһыл сыһыылар, толооннор...-
Барыта эн эбээт, мин дойдум
. Бу строкалары тэҥнээн көр,
ырыт
2. Саҥа күн таҕыста Төрөөбүт дойдуга таптал диэн тылы Саҥаны аһыыга ананан. хайдах өйдүүгүн?
3. Халлаан үөр сулус кыымынан,
Харыйа курдук симэннэ,
Эҕэлээх санаа тылынан
Утуйбат муҥа имнэннэ...
4. Лирическай герой тапталын күүһүн хоһоон строкаларынан көрдөр.
Чинчийэн көр
Тэҥнэбил
Хоһоонтон Ханалытан этии холобурдарын бул, бэйэҥ тылыгынан
Ымпыктаан хоһуйуу быһаар
«С. Данилов поэзиятыгар төрөөбүт дойдуга таптал» тема5а сөп түбэһиннэрэн, С. Данилов хас да хоһоонноруттан таҥан литературнай композицията оҥор
Кэмтэн – кэм ааста5ын аайы С. Данилов эппит тыллара диринээн, кууьурэн, санаттан сана дьаптал5алара арыллан, өссө эбии суолталана турдуннар. Саха саарынын, талааннаах ыччатын аата уйэлэргэ ааттана турдун!
6. Иван Герасимович Иванов – Уйбаан Нуолур
«Саллаат оҕото Чооруона» кэпсээнигэр хатылааһын уруок
Тиэмэтэ: Сыала: Иван Герасимович Иванов – Уйбаан Нуолур «Саллаат оҕото Чооруона» диэн кэпсээнинэн уол оҕо майгытын көрүү
Соруктар:
- Үөрэнээччи араас матырыйаалы туһанан, түмүк өйдөбүлгэ тиийэр сатабылын сайыннарыы.
- Оҕо ситимнээх саҥатын салгыы сайыннарыы
- Оҕо толкуйдуур дьоҕурун сайыннарыы
Уруок тэрилэ: карточка (сулус), сорудахтаах 3 сурук, мультипроектор (слайд), Стручкова И.И. «Саха бэргэн тыла-өһө», «Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта» Дь.1994.
Уруок хаамыыта.
I. Тэрээһин чаас: (Оҕону уруокка түмүү)
(Слайд 1).
Уол оҕо барахсан
Түөрт үрэх баһыттан
Биирдэригэр
Дьоло тосхойор,
Быйаҥа быгыалыыр,
Кэскилэ кэтэһэр – диэн норуот ырыатынан уруокпутун саҕалыыбыт.
- Оҕолоор, маннык ис хоһоонноох норуот ырыатынан тоҕо уруокпун саҕалаабытым буолуой? Бу ырыаҕа ким туһунан этиллэрий?
(оҕолор санааларын истии)
- Сөп, бу норуот ырыатыгар уол оҕо туһунан этииллибит. Онон бүгүҥҥү уруокпут уол оҕо туһунан буолуо.
- Дьэ эрэ, оҕолоор, эһиэхэ Окоемовкаттан кэлэрбэр тугу эрэ илдьэ кэллим, көрүөҕүҥ эрэ. (Үс муннуктаах уонна билиңңи сурук).
- Хайа, биллигит дуо?
(Оҕолор эппиэттэрин истии)
- Сөп, суруктар. Маннык суруктары кимнээх суруйаллар этэй?
(оҕолор эппиэттэрин истии)
- Сөп, саллааттар. Үс муннуктаах суругу сэрии саҕана суруйан ыыталлар эбит. Онтон маннык кэмбиэргэ (конверт) билигин армияҕа сылдьар уолаттар ыыталлар.
(биир үөрэнээччигэ үс муннуктаах суругу биэрэбин)
- Чэ эрэ, үс муннуктаах суругу ааҕыаҕа…
«… дьиэҕэр эр киһи соҕотох эн эрэ хааллың… Ийэң ыарыһах, кинини бука диэн харыстаар, мэлдһи көмөлөһөөр. Бачча киһи аны кырабын дэнимэ, улааппахтаан ис…»
- Оҕолоор, маннык ис хоһоонноох суругу аахпыккыт дуо? Ким кимиэхэ суруйбут суругай?
- Сөп. «Саллаат оҕото Чооруона» кэпсээҥҥэ Чооруонаҕа аҕата суруйбут суругуттан быһа тардыы.
- Дьэ эрэ, оҕолоор, онон бүгүңңү уруокпут тиэмэтэ Уйбаан Нуолур «Саллаат оҕото Чооруона» кэпсээнигэр түмүктүүр уруок баһыытынан барыаҕа. (2 слайд)
- Уруокпут сыала «Саллаат оҕото Чооруона» кэпсээнинэн уол майгытын тэңнээн, ырытан көрүү. (3 слайд)
II. Сүрүн чаас
Үөрэнээччилэр хамаанданан олороллор (1 бөлөххө 2 үөрэнээччи, 2 бөлөххө 3 үөрэнээччи).
- Оҕолоор, көхтөөхтүк кыттыбыт оҕоҕо маннык кыһыл сулустары биэриэҕим уонна уруок бүтүүтэ элбэх сулустаах оҕоҕо сыана туруоруоҕум.
- Чэ эрэ, уруокпут бастакы түһүмэҕэр киирэбит.
I түһүмэх: Саамай болҕомтолоох ааҕааччы. (тургутук) (4 слайд)
1. Чооруона ханнык кэм оҕотой? (суостаах-суодаллаах сэрии кэмин оҕото)
2. Чооруона хаһыс кылааска үөрэнэрий? (4 кылааһы быйыл бүтэрэр)
3. Председатель аата кимий? (Дайыылап)
4. Ыһыы үлэтэ ханнык күнтэн саҕаланарый? Пиэрибэй маайтан)
5. Чооруона аҕата сэриигэ барыан иннинэ колхозка тугунан үлэлээбитэй?
(Сэбиэт суруксута)
6. Сиэнчэ оҕоннһор такырыйбыт кугас хомуолай оҕуһун аата. (Таатайбах)
7. Чооруона ытын аата? (Табаарыс)
8. Чооруона уонна Сиэнчэ оҕоннһор сайыҥҥы үлэлэрэ тугуй?
(Отчуттарга лэппиэскэ, суорат илдһэн биэриэхтээхтэр)
9. Сэрииттэн кэлбит фронтовик аата. (Бөтүрүөйэ)
(сөп эппиэттээх оҕоҕо сулус бэриллэр)
II түһүмэх: Айымньы геройа үөрэнээччи хараҕынан (карточка), (5 слайд).
Бу түһүмэххэ бөлөх аайы биирдии ыйытыы бэриллэр. Бэлэмнэнии кэнниттэн биир оҕо туран дакаастыыр.
1 бөлөх. – Чооруонаны хоһуун оҕо диэхпитин сөп дуо? (хоһуун – үлэҕэ-хамнаска сүрэхтээх; туругас-олоругас, сыыдам).
2 бөлөх. – Билиҥҥи кэмҥэ хоһуун уолаттар бааллар дуо?
(Бэйэ туһугар уонна атын дһон туһугар үлэлиири, төрөөбүт дойдубут сайдарын туһугар дһулуурдаах, бэриниилээх буоларбыт туһунан кылгастык кэпсэтиһии),(эппиэттээбит оҕоҕо сулус)
- Оҕолоор, II түһүмэххэ уол оҕо майгытын туһунан кэпсэтистибит аны билигин III түһүмэххэ Чооруона майгытыгар сөп түбэһэр өс хоһооннорун булан ырытыахпыт
3 түһүмэх: «Чолбон сулуһунан суолгун булун, өс хоһоонунан тылгын өһүл»(6 слайд).
Бу түһүмэххэ Чооруона майгытыгар сөп түбэһэр өс хоһооннору булуу уонна бэйэ санаатын этии (Манна туттуллар Стручкова И.И. «Саха бэргэн тыла-өһө» диэн кинигэтэ), (эппиэттээбит оҕоҕо сулус).
- Чооруона майгытыгар сөптөөх өс хоһооннорун буллубут. Аны кэлэр түһүмэхпит тэңнээн көрүү буолуоҕа.
4 түһүмэх: «Уол оҕо дьоло орто дойдуга, көлөһүнэ күн сиригэр» (7 слайд); диэн өс хоһоонунан IV түһүмэхпитин саҕалыыбыт. Сэрии саҕанааҕы уонна аныгы кэм уол оҕо хайдах майгылаахтарын суруйуу. Бөлөхтөргө биирдии карточка бэриллэр онтон оҕолор талан суруйаллар.
Карточка : Үлэһит, хоһуун, чиэһинэй, куттас, атаах, аһыныгас, эйэҕэс (кэпсэтиннһэң, улахамсыга суох, киһиэхэ үчүгэй сыһыаннаах), элэккэй (кэпсэтиннһэң, киһиэхэ тоңуйа суох), сүрэҕэ суох, сайдыылаах, үөрэхтээх, көрдөөх, көхтөөх, өһүргэс, төрөөбүт дойдутун таптыыр, үлэтигэр эппиэтинэстээх, ыһыллаҕас, төрөөбүт дойдута сайдарыгар кыһаллар. (Дуоскаҕа)
- Оҕолоор, бу таблицанан ылан көрдөххө, Уйбаан Нуолур Чооруона уобараһынан сэрии кэминээҕи уол оҕо төрөөбүт дойдутун күүскэ таптыырын, дойдута сайдарыгар кыһаллыыны, дьулууру, бэриниилээх булууну көрдөрөр.
- Бу таблицанан көрдөххө сэрии кэминээҕи уонна аныгы кэм уол оҕотун майгылара уратылаах эбит дуо? (оҕолор эппиэттэрин истии)
- Оҕолоор, эһиги санааҕытыгар уол оҕо майгыта хайдах буолуохтааҕын бу таблицаҕа баар киһи майгыларыттан этиң эрэ. (оҕолор эппиттэрин учуутал бэлиэтээн иһэр)(8 слайд)
- Маннык майгылаах буоллахпытына уол оҕо быһыытынан киһиэхэ барытыгар идеал буолабыт. Идеал буоллахпытына биһиги өссө сайдан, үүнэн иһиэхпит диэн этиинэн уруокпутун түмүктүүбүт.
III. Уруок түмүгэ
- Түһүмэх аайы көхтөөхтүк кыттыбыт оҕоҕо «сулус» биэрбитим. Ким сулуһа элбэҕий? (элбэх сулустаах үөрэнээччигэ сыана)
- Уруокка көхтөөхтүк кыттыбыккытыгар махтанабын. Көрсүөххэ диэри.
(4 түһүмэххэ туттуллар карточка: үлэһит, хоһүүн, чиэһинэй, куттас, атаах, аһыныгас, эйэҕэс, элэккэй, сүрэҕэ сүох, сайдыылаах, үөрэхтээх, көрдөөх, көхтөөх, өһүргэс, төрөөбүт дойдутун таптыыр, үлэтигэр эппиэтинэстээх, ыһыллаҕас, төрөөбүт дойута сайдарыгар кыһаллар.
(2 түһүмэххэ туттуллар карточка): Чооруонаны хоһуун оҕо диэхпитин сөп дуо? Билиңңи кэмңэ хоһуун үолаттар бааллар дуо?
7. В. М. Новиков- Күннүк Урастыырап «Сурук » хоһоонугар сурук суолтата
Ыытыллар кылааһа: 10 кылаас
Сыала: В. М.Новиков- Куннук Уурастыырап «Сурук» хоьоонун аа5ыы
Сорук: 1. Тус санааны, сыҺыаны сайыннарар үөрүйэх (личностные УУД)
Хоһоону сэргээн, кэрэхсээн, сатаан, өйдөөн ааҕарга үөрэтии, аахпыты бэйэ сайдыытын туһанарга туһулааьын,
сиэр-майгы сыаннастарын ө
йд
өтүү
;
Бэйэни салайынар-дьаһанар үөрүйэх (регулятивные УУД)
Хоһоон нөҥүө норуот оло5ун, историятын, сиэрин- майгытын арыйыы, дириҥник таба өйдүүргэ үөрэтии;
Хоһоон айыллар үгэһин, кистэлэҥин араас ньыматын билиһиннэрии;
Билэр-көрөр үөрүйэх (познавательные УУД)
Үөрэнээччи айымньылаахтык толкуйдуур уонна айар дьо5ура тобулларыгар суол аьыы;
Айымньыны уран тыллаах, ураты дьо5урдаах, талааннаах дьон айарын өйдөтүү;
Бодоруһар үөрүйэх (коммуникативные УУД)
Төрөөбүт тылын харыстыырыгар санаа киллэрии;
Уруок хаамыыта:
Күннү
к Уурастыырап, ырыа курдук ылбаҕайдык кутуллар хоьоонноругар даҕатан, хас да колуонэ саха ыччата Ийэ дойдутун таптыырга, т
өрөөбү
т норуотун дьолун- соргутун туьугар охсуьарга, киьилии дууьалаа
х, сайаҕас санаалаах буоларга үө
рэммитэ. Ол, бука, поэт саха норуотун
үйэлэр тухары мунньан, сүү
мэрдээн кэлбит баай фантазиялаах, дирин философскай ис хоьоонноох фольклорун бэйэтин этигэр- хааныгар инэрэн, айыл5аттан айдарыл
лыбыт аччыгыйа суох талаанын үү
ннэрэн , сайыннаран кэлбит сыламтата
суох айар үлэтин түмүгэр ситиһ
илли
битэ буолуо. Кини бэрт кыра сааһ
ыттан саха улуу олонхоьутун Тимофей Василье
вич –Чээбий бэл кэлин кинилэри үтүктэн бэйэтэ бэрт үчүгэйдик олоҥ
холуу, сахалыы ыллыы-туойа, импровизациялыы
үө
рэммитэ
. Ол да иьин өссө
сэрии иннинэ кини «Нуо
ҕ
алдьын кугас аттаах тойон Дьа5арыма Бухатыыр» диэн олонхотун суруйан бэчээттэппитэ. Бу айымньы кэлин Александр Романов тылбааьынан нууччалыы тахсыбыта.
Эдэр комсомол поэта сана олоххо тардыһар саха норуотун саныыр санаатын сайа охсон киирэр, кинини сырдыкка , кэрэҕэ угуйар, үлэҕэ- үөрэххэ көҕүлүүр бииртэн биир кэрэ хоьооннорун «Кэ5э», “Куорэгэй» , «Дьокуускай куоракка», «Дуня», «Чуорунай муора5а», «Сааскы күөх сарсыарда», «Бырастыы, эн Кавказ» , уо.д.а. суруйталаабыта. Кини ити уус- уран өттүнэн олус тупсаҕай, музыка курдук кутулла оонньуур хоьооннорун Марк Жирков, Захар Винокуров, Грант Григорян уо.д.а. музыкаларыгар саха дьоно ырыа оҥостон ылаабыттара, бэйэлэрин олохторун арахсыспат аргыһа оностубуттара. Бу айымньылар норуот дууһатын туппут кистэлэҥнэрэ – Куннук Уурастыырап ити хоһооннору айарыгар төрөөбүт сахатын норуотун баай тылын- өһүн сатабыллаахтык туһаммыта , бэйэтин норуотун фольклоругар айымньылаахтык тирэҕирбитэ буолар .
«
Сурук» хоьоонун 19
35 сыллаахха суруйбута. Хоьоону аа5ыы, ырытыы
Сорудах:
Сурук уратытын
ханнык бэлиэлэринэн дьүһүннүүрүй?
Поэт
тоҕ
о сурук
тутар дьону дьоллооҕунан ааҕарый?
Сурук диэн тугуй? (О5олор ырытыыларын истии, ырытыы, тэннээн кору)
3 Сурук диэн тугуй? (дьон санаатын истиэҕиҥ)
Сурук- мин олохпор саамай күндү. Ыраах Хабаровскай куоракка үөрэнэ сылдьар кэммэр саамай дьоммуттан кэ
тэһэр ситимим этэ.
Сурук- оҕо сааһым саамай кэрэ кэмнэрин санатар. Сурукка киһи ис ки
стэлэҥин, санаатын, ахтылҕанын
суруйар. Сурук нөҥүө миэхэ тапталга билиммиттэрэ...
1985 сыллаахха «Артек» лааҕырга сынньаммытым.
Сурук нөҥүө элбэх оҕолору кытары суруйсубут.
Сурук историята
- Удивительной способностью голубей возвращаться издалека домой, к родному гнезду, пользовались ещё в глубокой древности. Греки, римляне, египтяне, персы, евреи, а позднее галлы и германцы оставили обильные письменные сведения об употреблении голубей для военных, коммерческих и других целей.[2]
В новейшее время голубиная связь широко применялась во франко-прусской войне 1870—1871 годов.[1] К началу Русско-турецкой войны 1877—1878 годов в русских инженерных войсках появились новые специальности: воздухоплавание и голубиная связь.
По сведениям из Энциклопедического словаря Брокгауза и Ефрона[3], в 1887 году в русской армии была учреждена отдельная военно-голубиная почта для поддержания в военное время сообщений с обложенными крепостями. Почтово-голубиные станции устраивались в крепостях и в других пунктах по указаниям главного инженерного управления, в котором был сосредоточен надзор за всем этим делом. Для поддержания соответствующей породы голубей при голубиной станции в Брест-Литовске было учреждено племенное депо. Для ухода за голубями при каждой станции состояли голубеводы-надзиратели. У каждого почтового голубя имелся штемпель военно-голубиной почты; голуби, имевшие штемпели, считались казённым имуществом.
К концу XIX века почти во всех европейских государствах пользовались голубями для военных целей, для чего содержали особые военные голубятни в крепостях и городах. В большинстве европейских государств частные общества были обязаны в случае войны передавать своих голубей в руки военного ведомства. Таблица и рисунок ниже показывают сеть почтово-голубиных сообщений, организованных в Европе на военное время (сообщаемые сведения относятся к 1891 году)[2]:
- В России словосочетание «полевая почта» впервые появилось в мае 1712 года. Окончательно закреплено в 1716 году Воинским уставом Петра Первого, в котором находился раздел «О чине полевой почты».[источник не указан 1024 дня]
В 1710-х годах в ходе Северной войны из столиц к фронту и местам стоянок русских войск прокладывались временные военно-полевые линии «спешной связи», носившие название «почта в полки».
- Во время Великой Отечественной войны ежемесячно только в действующую Красную Армию (РККА) доставлялось 70 миллионов писем. Полевая почта на линии фронта до 1943(?) года называлась «полевая почтовая станция» или просто «почтовая станция» (почту собирал обычно грузовик ГАЗ-АА — полуторка). Основная переписка в годы войны шла между родными на фронте и родными в тылу.[источник не указан 1024 дня]
В самом начале войны в Главном управлении связи Красной Армии было сформировано Управление военно-полевой почты, а при штабах армий и фронтов были созданы отделы военно-полевой почты. Непосредственно в частях были созданы почтовые полевые станции (ППС), которые гасили корреспонденцию почтовыми штемпелями с текстом «СССР Полевая почта № (указывался номер ППС)». В посылаемых на фронт почтовых отправлениях указывался номер ППС, действительный номер и наименование части. Отправляемые из частей действующей армии письма поступали на военно-почтовые сортировочные пункты, где также имелись собственные почтовые штемпели, которые иногда встречаются на письмах. Почтовые полевые станции впоследствии заменили военно-почтовые станции (ВПС), штемпели которых были такими же, что и штемпели ППС, но без указания действительного номера ВПС.[3]
Сложенное письмо-треугольник, отправленное с фронта из в/ч 13778 17 сентября 1944 года и полученное в Москве 26 сентября того же года
В СССР пересылка корреспонденции с фронта (кроме посылок) производилась бесплатно.
Письма складывались простым треугольником, что не требовало конвертов, которые на фронте всегда были в дефиците.
Конверт-треугольник — обычно тетрадный лист бумаги, сначала загнутый справа налево, потом слева направо. Оставшаяся полоса бумаги (поскольку тетрадь не квадратной, а прямоугольной формы) вставлялась, как клапан, внутрь треугольника. Готовое к отправке письмо не заклеивалось — его всё равно должна была прочитать цензура; почтовая марка была не нужна, адрес писался на наружной стороне листа.
- 
6. Оҕо санаатын истии, суругунан үлэ толоруу
7. В. М. Новиков- Күннүк Урастыырап «Сурук » хоһоонугар сурук суолтата;
Хоһоон туох да суолтата суох айыллыбат
;
Поэт хоһоонунан “сурук” дьиҥ кистэлэҥин аа5ааччыга тиэрдэр күүстээх;
Көлүөнэ кэмиттэн тутулуга суох сурук айыллыбыт историятын билиэхтээх, туохха барытыгар болҕомтолоох сыһыаннаах буолуохтаах
;
Сурук к
ө
лүөнэ
Ийэ дойдуну таптыырга, төрөөбүт норуотун дьолун- соргутун туһугар охсуһарга, киһилии үтүө д
ууһалаах, санаалаах, бэйэ- бэйэҕэ болҕ
омтолоох буоларга иитэр
;
