Утуо кунунэн! Уб дьууллуур субэ уонна кыттааччылар.
Мин Ильинова Евдокия Николаевна, Эдьигээн улууhун Лииндэ сурун оскуолатын история,обществознания учууталынан улэлиибин.
Дакылаатым тиэмэтэ: «Учуутал — үтүө доҕорбут, олохпут сирдьитэ».
Киһи бу олоххо олорорун устатын тухары саҥаттан-саҥаҕа үөрэнэр: бэйэҥ сыыһаларыҥ, ситиһиилэриҥ, толкуйдуургар, тутта-хапта сылдьаргар, бэл диэтэр саҥарар саҥаҕар суолу-ииһи хааллараллар.
Сааhыран баран ханнык ба5арар киhи олорбут оло5ун эргиллэн корор, ол коруутугэр кундуттэн кунду, кини сурэ5ин –быарын сылытар, аан бастаан Билии дьикти дойдутугар уктэннэрбит, куруутун сырдыгынан сыдьаайар дьонноругар мунура суох махтанар.
Эдьигээн орто оскуолатыгар улэлээн ааспыт оройуоммут сайдыытыгар бэйэлэрин үлэлэринэн-хамнастарынан үтүө холобур буолар дьоммутун сиһилии билэр сыаллаахпыт.
Дакылаат актуальноhа:
-Эдьигээн орто оскуолатын учууталын Ханчаева Ульяна Васильевна аатын соргутуу, кини туhунан хас биирдии уорэнээччигэ тириэрдии.
Сыала: Ханчаева У.В оло5ун, улэтин сырдатыы.
Уhулуччу суолтата: Эдэр ыччаты кэрэ5э уhуйуу.
Сонуна: Утуо угэhи сал5ааhын.
Иhинээ5итэ:
Учуутал диэн кырдьык сүдү, улуу идэ. Бу идэҕэ таба тайаммыттар киэҥ билиилэринэн, олоххо сыһыаннарынан, сүрэхтэрин сылааһынан үөрэнээччилэригэр сырдыгы-кэрэни саҕаллар, үгүс ыччат барҕа махталын, биһирэбилин үйэлэргэ ылаллар
Оттон учуутал киһиэхэ саамай үрдүк сыанабылынан үөрэнээччилэрин ситиһиилэрэ, үтүө махталлара буолар. Ханнык баҕарар киһиэхэ бастакы оскуола, маңнайгы учуутал кини инники үөрэҕэр, олоҕор, дьылҕатыгар ураты суолталаах дииллэрин курдук мин олохпор «үөрэх», «учуутал» диэн тыллар инники миэстэҕэ тураллар.
Мин дьылҕабар махтанар оннук биир улахан киһибинэн учууталым, Ханчаева Ульяна Васильевна буолар. Киэҥ билиилээх –этуазист учуутал .
Үлэтигэр бэриниилээх, майгылаах бастыҥа Ульяна Васильевна Эдьигээн орто оскуолатыгар өр сыл үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ.
Кини Атырдьах ыйын 13 кунугэр, 1965 сыллаахха Дьокуускайдаа5ы историко-филологическай факультет салаатын бутэрэн Эдьигээн орто оскуолатыгар саха тылын уонна литературатын учууталынан улэтин са5алаабыта. Саха тылын уонна уорэтии дэгиттэрин баhылаан баай опыттаах буолан «Сэттис кылааска туохтууру болохтоон уорэтии»-диэн тиэмэни онорон таhаарар.
Ол курдук «Аахпыттан суруйуу хомуурунньуга ( VIII-IX кылаастар) сборник авторынан буолар. Кини уруоктара саха тыла уонна национальнай культура торообут, эбэнки фольклора бэйэлэрин кытта ыкса сибээстээх . Национальнай культура уруоктарыгар хас биирдии о5ону хомуска, саха наруодунай ырыатыгар уhуйара.
Ханчаева Ульяна Васильевна «Эдьигээн историята»-диэн факультативы тэрийэн ыытара,улус музейыгар биллиилээх дьоннор тустарынан элбэх матырыйаалы хомуттарара. Кин уорэппит о5олоро республиканскай олимпиадаларга урдук таhаарыылаахтык кытталлара.
Элбэх бириэмэни Ульяна Васильевна А.Я. Уваровскай биографиятын уорэтиигэ анаабыта. ,кинигэ саха тылынан бэчээттэнэн тахсарыгар олук буолбута. 1998 сыллаахха республиканскай инники-хардыыга дакылаат аахпыта, «Воспоминаний» А.Я.Уваровского.
Бу дакылаады суруйарбар уорэппит о5олоруттан ахтыыны хомуйдум. Олортон биирдэстэрэ Саха Республикатын уерэ5ириитин туйгуна Софронова Н.В.бу курдук суруйар:
Хас биирдии киһи мин санаабар оҕо сааһыгар, ааспыт олоҕор санаатынан төннө турар буолуохтаах. Бу кэмҥэ ордук дьэҥкэтик өйдүүгүн, хайдах дьону кытары алтыспыккын, ким эн дьылҕаҕар суолу-ииһи хаалларбытын, оччотооҕу оҕотук сааскар «улахан» олох аанын сэгэтэн сыаналаммат сүбэлэри биэрбитин, сууйуллубат сырдык, үтүө санаалары ииппитин. Оннук дьон элбэҕэ суохтар, кинилэр эн чугас аймахтарыҥ, төрөппүттэриҥ, доҕотторуҥ буолаллар. Ыкса ыалларыҥ, биир дойдулаахтарыҥ уонна биллэн турар үөрэппит учууталларыҥ ортолоругар ордук баар буолаллар. Мин дьылҕабар махтанар оннук биир улахан киһибинэн учууталым, кылааһым салайааччыта Ханчаева Ульяна Васильевна буолар. Кылаас салайааччытын быһыытынан Ульяна Васильевна олус ирдэбиллээҕэ. Сөбүлээбэтэҕин аһаҕастык биллэрэрэ, кылаас ортотугар буолбакка биирдиилээн ыныран эйэ5эстик кэпсэтэрэ.
Кини ыытар уруоктара наһаа интэриэһинэй, оҕо өйүгэр-санаатыгар кииримтиэ, олоҕу кытта сибээстээх буолаллара. Кылааһыгар үөрэтэрин таһынан, эбии үөрэҕи, тематическай интэриэһинэй ис хоһоонноох кылаас чаастарын, оонньуулары ыытара.
Хас биирдии киһи олоҕор, дьылҕатыгар учуутал олус улахан оруолу ылар. Учуутал киһи дууһатыгар, өйүгэр-санаатыгар, үлэтигэр-хамнаһыгар олоҕун усталаах туоратын тухары сирдьит буолан хаалар. Ол курдук учууталым утүө холобурун батыһан, кини идэтигэр бэриниитэ, дьулуура, киэҥ билиитэ-көрүүтэ миигин учуутал идэтигэр уһуйбута. Ульяна Васильевна уөрэппит оҕолоро араас идэлээх үлэһит буолбуттарыттан муҥура суох үөрэрэ.Ульяна Васильевна үөрэппит оҕолорун, үөрэнээччилэрин санааларыгар учууталларын туһунан сырдык өйдөбүл үйэлэргэ өлбөөдүйүө суоҕа. Кини кэлэр көлүөнэ учууталларга холобур, чугас аймахтарыгар, дьонугар-сэргэтигэр киэн туттунуу, үөлээннээхтэригэр уһун сылларга ахтылла, санатылла, үйэтитиллэ туруо.
1974-1975 сыллаах выпустар о5олорун ааттарыттан Зоя Николаевна Мусалямова Ахтыытыгар бу курдук суруйар:
Тумук: Учуутал диэн кырдьык сүдү, улуу идэ. Бу идэҕэ таба тайаммыттар киэҥ билиилэринэн, олоххо сыһыаннарынан, сүрэхтэрин сылааһынан үөрэнээччилэригэр сырдыгы-кэрэни саҕаллар, үгүс ыччат барҕа махталын, биһирэбилин үйэлэргэ ылаллар.
Биһиги учууталбыт Ханчава Ульяна Васильевна Саха сирин историятыгар бэйэтин миэстэтин булуо, улуус, республика үөрэҕин салаатын анал киллэһигэр киирэн сөптөөх сыанабылы ылыа диэн эрэнэбин. Ульяна Васильевна үөрэппит оҕолорун, үөрэнээччилэрин санааларыгар учууталларын туһунан сырдык өйдөбүл үйэлэргэ өлбөөдүйүө суоҕа. Кини кэлэр көлүөнэ учууталларга холобур, чугас аймахтарыгар, дьонугар-сэргэтигэр киэн туттунуу, алтыспыт атастарыгар, үөлээннээхтэригэр уһун сылларга ахтылла, санатылла, үйэтитиллэ турдар.
Туттуллубут литература:
1.Учуутал дьоло-уорэнээччилэрин ситиhиилэригэр. «Бичик»,Дь: 2012с
2. Педагогическая энциклопедия . Том 1. Якутск,2000.
